Aantekeningen bij de Bijbel
Vragen, overdenkingen en achtergronden over de Bijbel,
welke resulteren in allerlei aantekeningen.
welke resulteren in allerlei aantekeningen.
Een zonnewende (Latijn solstitium) is een gebeurtenis die zich voordoet wanneer de zon haar meest noordelijke of zuidelijke excursie ten opzichte van de hemelequator op de hemelbol lijkt te bereiken. Twee zonnewendes komen jaarlijks voor, rond 21 juni en 21 december. De seizoenen van het jaar worden bepaald door verwijzing naar zowel de zonnewendes als de equinoxen.
Er worden twee zonnewendes onderscheiden:
Meestal valt de winterwende op 21 december, maar in de een of twee jaren voorafgaande aan een schrikkeljaar op 22 december. In slechts enkele zeldzame gevallen valt het op 20 december of 23 december.
Het bepalen van het juiste tijdstip van een zonnewende is uiterst moeilijk daar de veranderingen in de zonne-declinatie steeds kleiner worden naarmate de zon dichter bij de maximale / minimale declinatie komt. De dagen vóór en na de zonnewende is de declinatiesnelheid minder dan 30 boogseconde per dag, wat minder is dan 1/60 van de hoekgrootte van de zon, of het equivalent van slechts 2 seconden van de rechte klimming. Het is dan ook onmogelijk om dit te bepalen met een sextant, laat staan met een gnomon (zonnewijzer) of een astrolabium. Zeker als men bedenkt dat de waarnemer dan ook nog eens last heeft van atmosferische storingen. Deze nauwkeurigheidsproblemen maken het onmogelijk om de zonnewendedag te bepalen op basis van de waarnemingen die zijn gedaan in de 3 tot 5 dagen rondom de zonnewende zonder het gebruik van meer complexe hulpmiddelen.
Een van die complexe hulpmiddelen is het maken van een lange gang waar dan alleen tijdens een zonnewende de zon bij op- of ondergang helemaal tot het einde schijnt. Voorbeelden hiervan zijn Newgrange en Stonehenge, maar ook elders in de wereld zijn dit soort bouwwerken of tempels gevonden, zoals bv. in Petra (Jordanië), waarmee men de zonnewende kon bepalen. Het was Joseph Norman Lockyer die, in zijn boek The dawn of astronomy, hier als een van de eersten baanbrekend onderzoek naar heeft verricht. Tegenwoordig zien we dit terug in het stratenplan van sommige steden en wordt het verschijnsel Manhattanhenge genoemd (Wikipedia, Manhattanhenge).
Naast deze complexe hulpmiddelen is er ook een redelijke kans dat de Griekse astronomen een benaderingsmethodiek hebben gebruikt op basis van interpolatie, dit wordt ook tegenwoordig nog steeds door amateurs gedaan. Deze methode om de declinatiehoek op te nemen in de middag gedurende enkele dagen voor en na de zonnewende, in een poging twee afzonderlijke dagen te vinden met dezelfde afwijking. Wanneer die twee dagen worden gevonden, is de halveringstijd tussen beide middagen geschatte zonnewende tijd. Een interval van 45 dagen is voorgesteld als beste methode om een precisie van een kwart dag te bereiken, bij de zonnewende bepaling (Thurston Hugh, "Early Greek Solstices and Equinoxes" in Journal for the History of Astronomy, (2001) 32, Part 2 (107) p. 154–156). Eratosthenes maakte rond 240 v.C. van deze kennis gebruik om de omtrek van de aarde te berekenen (→ Syene).
Het was Hermann Usener (1834-1905) die in zijn boek "Das Weihnachtsfest" (Uitg. F. Cohen, 1911) als eerste met het idee kwam dat kerst van oorsprong een zonnewendefeest zou zijn en daarom op 25 december wordt gevierd. Hij baseert zich hierbij op een tweetal bronnen, de eerste is Assemani (1687-1768) die Dionysius Bar Salibi († 1171) citeert "'Die ursache, weshalb die väter das fest des 6 januar (Epiphanie) abänderten und auf den 25 december verlegten, war folgende . Die heiden pflegten nämlich am 25 dec. das fest des geburtstages der sonne zu feiern und zu ehren des festes feuer anzuzünden. An dieser lustbarkeit und diesem schauspiel liessen sie auch das Christenvolk theil- nehmen. Da nun die lehrer (der kirche) die wahrnehmung machten, dass die Christen durch dies (heidnische fest) angezogen wurden, trafen sie vorsorge und begingen an diesem tage (25 dec.) fortan das fest der wahren geburt, 6 januar aber das fest der erscheinung (Epiphanie). Und so hielten sie fest an diesem brauch bis zum heutigen tage zugleich mit der sitte, feuer anzuzünden." (H. Usener, Das Weihnachtsfest, p. 349-350; J.S. Assemani, Bibl. Orient. II p. 164).
De tweede bron die hij noemt is Johannes Chrysostomus (Chrysostom Homily 6.3) welke aan het eind van zijn homilie schrijft "Aber man nennt den tag auch geburtsfest des Invictus. Ja wer ist denn so unbesiegbar ausser unserem Herrn, der den tod siegreich unterworfen hat? Und wenn man sagt, es sei der geburtstag der sonne, nun er selbst ist die sonne der gerechtigkeit, von dem der prophet Malachias gesagt hat (4, 24): 'Aufgehn wird euch, wenn ihr seinen namen fürchtet, die sonne der gerechtigkeit, und heil ist in ihren schwingen." (H. Usener, Das Weihnachtsfest, p. 349). Sindsdien hebben veel geleerden zijn idee nagevolgd.
Latere wetenschappers verwijzen naar het handschrift "Kalender van 354", welke het best kan worden omschreven als een soort almanak die rond een kalender is opgebouwd, en waarin een vermelding van de Sol Invictus staat "N·INVICTI·CM·XXX" met als omschrijving "Verjaardag van de onoverwonnen, spellen besteld, dertig races" en is daarmee mogelijk de oudste omschrijving van de Sol Invictus (Chronography of 354 AD. Part 6: the calendar of Philocalus).
Toch zijn er enige vragen over deze theorie te stellen, als eerste wordt de nadruk gelegd op de heidense praktijken in het kerstfeest, waarbij wordt vergeten dat enerzijds een groot aantal van deze praktijken pas veel later in zwang kwamen en anderzijds dat geen enkele bewijsvoering wordt geleverd dat deze praktijken op 25 december al bestonden voor de invoering van kerst.
Met betrekking tot de aangehaalde bronnen wordt niet vermeld dat in de Kalender van 354 geen link met kerst wordt gemaakt en al helemaal niet dat kerst dit feest heeft vervangen (S Hijmans, "Sol Invictus, the Winter Solstice, and the Origins of Christmas" in Mouseion, Vol. 47/3 (2003), p. 384). Wel lezen we dat de geboorte van Jezus op "VIII kal. Ian. natus Christus in Betleem Iudeae" (8 januari) wordt gesteld (Chronography of 354 AD. Part 12: Commemorations of the Martyrs), waardoor de link helemaal wegvalt. Een ander punt is dat het Sol Invictus op 11 december en niet op 25 december werd gevierd (S Hijmans. "Sol Invictus, the Winter Solstice, and the Origins of Christmas", Mouseion 3.3, 2003 p. 385; S Hijmans, Dissertation "Sol The Sun in the Art and Religions of Rome", 2009, Ch. 1 p. 5). Wat betreft de opmerking van Johannes Chrysostomus, er zijn aanwijzingen dat keizer Aurelius de Sol Invictus verplaatste naar 25 december om te concurreren met het christelijke kerstfeest (T.J. Talley, p. 88-91) en is in die context geen argument. Ook is het opvallend dat Usener Invictus (onoverwonnene) niet vertaalt bij Chrysostomus en daarmee bewust een verkeerde suggestie wekt omdat het ook op Jezus zelf kan slaan.
Een volgend probleem is dat in de geciteerde tekst van Dionysius Bar Salibi niet staat "das fest des geburtstages der sonne" maar "feestdag van de rijzende zon" (J.S. Assemani, Bibl. Orient. II p. 164) en de vertaling van Usener op zijn minst misleidend is. Het is om deze reden dat deze verwijzing, die ook nog eens uit de 18de eeuw en dus van zeer late datum is, helemaal niets zegt, zeker niet omdat deze schrijver nogal vijandig is ten opzichte van Dionysius Bar Salibi.
Tegenwoordig valt de winterwende altijd rondom 21 december en de vraag is of in het verleden de winterwende op de 25ste december viel. Aan de hand van berekeningen (cf. J. Meeus, p. 177-182) is bijgevoegd overzicht gegenereerd waarop alle dagen staan weergegeven waarop de winterwende in de afgelopen eeuwen was (cf. Time and Date, Solsitices&Equinoxes voor een tabel met soortgelijke gegevens). Halverwege de 16de eeuw is overgestapt op de Gregoriaanse kalender en zichtbaar in het "zaagpatroon" aan de rechterkant welke wordt veroorzaakt doordat eens in de 100 jaar geen schrikkeljaar is, maar eens in de 400 jaar weer wel. Voor het onderzoek is de linkerkant interessanter en de Juliaanse kalender weergeeft waar niet de eerder genoemde correctie van schrikkeljaren is.
Wat opvalt is dat hoe verder we vanaf de 16de eeuw teruggaan we zien dat de winterwende langzaam verschuift met als gevolg dat het van de 15 december teruggaat naar 23 december bij het begin van onze jaartelling. Zouden we voor onze jaartelling nog verder teruggaan dan zal op een gegeven moment de winterwende (~200 v.C.) ooit op 25 december zijn geweest. Hierbij moet men echter wel bedenken dat voorafgaand aan de Juliaanse kalender er vele jaren van "verwarring" waren met verschillende hoeveelheden dagen in een jaar om toch enigszins synchroon te lopen met de astronomische zonnekalender en zo te voorkomen dat de seizoenen niet al te veel verschoven. Hierdoor is het redelijk lastig om te bepalen in welk jaar er op welke dag een zonnewende was.
Uit deze grafiek valt dan ook meteen op te maken dat ten tijde van het christendom er nooit een winterwende is geweest op 25 december en dat het om die reden onlogisch is dat kerst daarvan een afgeleide zou zijn.
Op basis van bouwwerken als Newgrange maar ook vele tientallen tempels in Egypte, Jordanië en elders in de wereld mogen we concluderen dat men vroeger in staat was om een zonnewende op de dag nauwkeurig te bepalen.
De theorie dat kerst is overgenomen van een zonnewendefeest moet worden afgewezen omdat tot op heden geen bewijzen zijn gevonden dat dit inderdaad is gebeurd, naast het feit dat kerst nooit op een zonnewende is gevallen. Op grond hiervan is deze theorie niet valide en moet worden afgewezen.
 |
Dit artikel maakt onderdeel uit van een reeks artikelen over kerst. Zie de pagina "vragen en antwoorden over kerst" voor een totaal overzicht. |
Aangemaakt op 17 oktober 2018, laatst gewijzigd 4 december 2020
     |
Zie de huisregels welk commentaar wordt opgenomen!
